Een landschap vol contrasten

Dankzij de uitbouw van een aanzienlijke spoor- en haveninfrastructuur ontstond in de tweede helft van de 19de eeuw een opmerkelijke concentratie van bedrijven in Laken, tot dan een landelijk dorp aan de rand van Brussel. In deze dynamiek ontstond ook de Ancienne Société Laitière Hollandia, een melkfabriek binnen een stedelijk bouwblok nabij de Pannenhuisstraat. Als onderdeel van de uitbreiding van het complex werden in 1929 deze paardenstallen gebouwd om de paarden die de melk vervoerden in onder te brengen.

Na de Tweede Wereldoorlog sloot de melkfabriek, zoals vele andere in die tijd, haar deuren. Van de industriële bloei blijft vandaag een landschap vol contrasten over. Sociale woonwijken en arbeidersbuurten worden afgewisseld met zware en lichte industrie, brede lanen omzoomd met burgerhuizen, en kunstwerken die deel uitmaken van de grote verfraaiingswerken uit de tijd van Leopold II, toen Laken de koninklijke residentie was geworden.

Vandaag krijgt het gebouw een nieuwe bestemming als multidisciplinair medisch centrum. In plaats van het verleden te willen uitwissen, eert de renovatie het verleden door historische elementen te bewaren en subtiel te integreren in een hedendaagse invulling.

Oud en nieuw verweven

De oude paardenstallen leken op het eerste gezicht geen vanzelfsprekende keuze voor de inrichting van een medische praktijk: een volledig ingesloten gebouw met enkel in de voorgevel een aantal ramen, en met een bakstenen vloer die in verschillende richtingen helt (om de paardenuitwerpselen te kunnen afvoeren). Toch bood dit gebouw, bestaande uit twee identieke langwerpige volumes met één bouwlaag, een ongelofelijke schat aan voordelen, zowel praktisch als ruimtelijk.

In dit bestaande gebouw, niet meer dan een buitenschil met een karakteristieke dakstructuur van opeenvolgende houten spanten, wordt het programma ingeschoven als lichte en flexibele 'pockets', elk met een schaal die is afgestemd op de functie. De strakke structurele logica van het gebouw geeft aanleiding tot een leesbare organisatie, onontbeerlijk voor het goed functioneren van dit gemengd programma. De ingreep is ook grotendeels omkeerbaar, waarbij de bestaande ruimtelijkheid de leidraad vormt voor dit nieuwe hoofdstuk.

Ruimtelijke betekenis

Elke ‘pocket’ krijgt zijn logische plek binnen het geheel, met een eigen toegang via de gemeenschappelijke multifunctionele circulatieruimte - de binnenstraat - die zich over de volledige lengte van de ruimte uitstrekt. In plaats van haar een specifieke functie toe te kennen, is ze bewust vrijgelaten – een zeldzame kwaliteit in hedendaagse architectuur, waar meestal elke vierkante meter moet worden benut. De ruwe materialiteit van de oude stal is grotendeels behouden, wat mee bijdraagt aan de karaktervolle sfeer: de zichtbare houten dakstructuur, de bakstenen vloer en zelfs de historische nummers op de muren en kolommen.

Architectuur gaat immers niet alleen over functie, maar ook over de ruimtelijke mogelijkheden die ze creëert. Dit project is meer dan enkel een medisch centrum. Het is een plek voor de wijk, voor ontmoeting, rust en nieuwe invullingen. Haar betekenis groeit mee met het leven dat erin plaatsvindt.

Flexibiliteit en onderlinge relaties

Doordat de verschillende onderdelen van het project - de dokterspraktijk, de paramedische consultatieruimtes, de gedeelde ruimtes voor de zorgverleners en de polyvalente zaal - allen naast elkaar en gelijkvloers geschakeld zijn, kunnen er sterke fysieke en visuele linken worden voorzien. Dit vergroot sterk de flexibiliteit van de ruimtes en de mogelijkheid tot sociale interactie. Zo heeft bijvoorbeeld het paramedisch kabinet voor de kine een rechtstreekse toegang tot de zaal waardoor deze ook als sportzaal kan worden gebruikt, en is de gemeenschappelijke ruimte centraal in het gebouw voorzien, zodat de kans op ontmoeten tussen de verschillende zorgverleners zo groot mogelijk is.

Een groen hart

Een aangename werkplek kan niet zonder een rechtstreeks zicht naar buiten, liefst op een groene buitenruimte. We hebben daarom twee binnentuinen toegevoegd, als uitsnijdingen in het bestaande volume, waarrond de verschillende functies een plek krijgen.

De tuinen brengen licht, lucht en groen in het gebouw, wat bijdraagt aan het comfort en welzijn van patiënten en zorgverleners. De centrale tuin is het hart van het project. Ze is rechtstreeks gelinkt aan alle omliggende functies en is tegelijkertijd een rustige buitenruimte waar de verschillende zorgverleners kunnen verpozen. De tuin aan het einde van de binnenstraat versterkt de ruimtelijke ervaring van het gebouw en oefent een aantrekkingskracht uit van bij het binnenkomen, en zelfs vanaf de stoep. Het is een groene oase waar de natuur vrij spel krijgt.

Ingebed in de wijk

Naast het medische aspect wil het project zich inbedden in de wijk, met aandacht voor de noden en behoeften van de buurt. Een veelheid aan polyvalente ruimtes wordt ter beschikking gesteld aan initiatieven die als doel hebben de verschillende leeftijden, bevolkingsgroepen en sociale “klassen” uit de wijk te ondersteunen of samen te brengen: verenigingen die intergenerationeel en intercultureel werken, workshops die zich richten op revalidatie of reactivatie na ziekte, of organisaties die zich specifiek inzetten voor kwetsbare mensen, armoedebestrijding en integratie.

Fysieke en mentale gezondheid worden hierbij niet gezien als een statisch gegeven, waarbij plots overgegaan wordt van het één op het ander. Naast de meer klassieke medische dienstverlening, wordt er dan ook aandacht besteed aan het veel bredere spectrum van fysieke en mentale gezondheid, van gezondheidsbevordering en preventie tot reactivatie en nazorg. Er wordt hierbij grote aandacht besteed aan de juiste balans tussen voldoende privacy en menselijke interactie, waarbij bufferruimtes zorgen voor een geleidelijke overgang tussen publiek en privaat, en gefilterde zichten en fysieke verbindingen op elk moment de mogelijkheid geven om contact op te zoeken.

Circulair bouwen

Voor het ontwerp zijn we zoveel mogelijk vertrokken van de logica van het gebouw zelf, met enkel zeer gerichte ingrepen die zo veel mogelijk ook reversibel zijn. Voor de kabinetten is een bakstenen vloer in helling natuurlijk niet geschikt. We voorzagen hierop daarom een verhoogde vloer, opgebouwd uit houten balken en OSB-platen die grotendeels werden gerecupereerd uit de vloer- en wandelementen en een mezzanine-structuur van de voormalige inrichting van het gebouw (als meubelwinkel). Door een weldoordachte inplanting van de verschillende vloerpassen en toegangen tot de verschillende programma-onderdelen, en door het voorzien van kleine hellingen in de baksteenvloer, werden alle ruimtes in het gebouw ook integraal toegankelijk gemaakt. Voor deze hellingen werd gebruikgemaakt van gerecupereerde bakstenen uit de openingen die werden gemaakt in de lange muur die de twee loodsen van elkaar scheidde.

Voor de nieuw toegevoegde elementen werd steeds gekozen voor materialen met een lage milieu-impact, waarbij de esthetiek werd gezocht in de puurheid van het materiaal zelf. Zo ontstond er een zacht kleuren- en materialenpalet dat rust brengt en zorgt voor een aangename sfeer in de medische praktijk. De afwerking van de binnenstraat is zo bijvoorbeeld voorzien met leempleister.

Biodiversiteit en waterhuishouding

In de tuinen werd op verschillende plaatsen de oude bakstenen vloer verwijderd om beplanting in de volle grond mogelijk te maken. Diverse inheemse plantensoorten werden aangeplant, geselecteerd op basis van hun vermogen om insecten en nuttige organismen aan te trekken en een gevarieerde habitat aan te bieden voor lokale fauna en microfauna. De hoge muren en kolommen bieden houvast aan klimplanten.

Een deel van het regenwater van de daken wordt opgevangen in een grote regenton in de achterste tuin en kan zo gebruikt worden voor het begieten van de planten. De ton heeft een overloop naar een moeraszone, waar het langzaam kan infiltreren in de bodem. Dit verkleint de hoeveelheid regenwater die afgevoerd wordt naar de riolering, terwijl de combinatie van natte en droge zones de biodiversiteit in de tuin sterk vergroot.